Productivity of Culture

Κώστας Θεολόγου

this Site in english here: Kostas Theologou

Πολιτισμική Σύμμειξη και Πολιτιότητα:

Καταλύτες Ενοποίησης του Ευρωπαϊκού Αστικού Χώρου

Κώστας Θεολόγου, Δρ ΕΜΠ

Περίληψη

μπεριλάβεις στον πολυπολιτισμικό αστικό χώρο των πόλεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.), κουλτούρες, πολίτες, συμπεριφορές, νοοτροπίες, καθημερινότητες, μύθους, βιώματα, τοπικά έθιμα και κοινοτικές (communal) γιορτές προϋποθέτει πολύτροπες διαδικασίες σε μια μακρόχρονη προοπτική. Υπό αυτό το πρίσμα η αργόσυρτη διάρκεια καθίσταται μια πολύμορφη διαδικασία της μπροντελικής longue durée. Η ενεργός διάρθρωση του πολυπολιτισμικού υπερεθνικού (supranational) μορφώματος ενέχει μια αποδομητική διάσταση της εθνικής ταυτότητας του Ευρωπαίου πολίτη.

ργασία αυτή σκοπεύουμε να αναδείξουμε την πολιτιότητα (citizenship) ως καταλυτικής σημασίας για την κοινωνιακή (societal) ενοποίηση της Ευρώπης, στις αστικές, κυρίως, περιοχές της. Η πολιτιότητα πρέπει να ενισχυθεί από την ζωτικής σημασίας πολιτισμική σύμμειξη (acculturation), τη συνδρομή της τοπικής παράδοσης και των τοπικών αξιών στον πανευρωπαϊκό πολιτισμό και την υπέρβαση του εθνικισμού και της νεοτερικότητας: η καταλυτική υπερεθνική (supranational) πολιτιότητα αποτελεί ένα μετανεοτερικό μόρφωμα, απαραίτητο για τη συγκρότηση πολυπολιτισμικών κοινωνικών χώρων.

1. Το Ευρωπαϊκό Διακύβευμα και η Πολιτιότητα

ρωπαϊκή οικοδόμηση υπήρξε ανέκαθεν και εξακολουθεί να είναι μια περιπέτεια, με συνοδοιπόρους και αντιρρησίες ως προς τον στόχο-περιεχόμενο: ειρήνη εσωτερικά, μια μεγάλη ευημερούσα αγορά, ενίσχυση των δημοκρατικών θεσμών με καθορισμένο κοινωνικό πρότυπο, διαμόρφωση μιας πολιτιστικής ταυτότητας, προοδευτική εξέλιξη της ΕΕ σε μια δυναμική παρουσία στη διεθνή σκηνή. Μέχρι τίνος σημείου η Ευρώπη θα διευρύνεται χωρίς να τροποποιείται ο στόχος της και χωρίς να μεταλλάσσεται η ενοποίησή της καθεαυτήν; Είναι σημαντικό να διευκρινίσουμε εξαρχής ότι η σκέψη μας είναι εστιασμένη στην προοπτική της ολοκληρωμένης Ευρώπης, στην δυναμική της Ευρωπαϊκής Ένωσης να καταστεί η ίδια ένα κράτος με ταυτοτικό όχημά του το υπερ-έθνος των Ευρωπαίων.

δύο σημαντικότερα πολιτισμικά κριτήρια που χρησιμοποιούνται για τον προσδιορισμό της εθνικής ταυτότητας είναι η γλώσσα και η θρησκεία, τότε παρατηρούμε ότι η χριστιανική θρησκεία αποτελεί ένα βασικό συνεκτικό στοιχείο για τα μέλη της ΕΕ.

κό ρόλο για την διαμόρφωση μιας ενιαίας ευρωπαϊκής ταυτότητας θα διαδραματίσουν:

) η ενοποίηση του εκπαιδευτικού συστήματος ως μηχανισμού πολιτικού εγκοινωνισμού της νέας γενιάς πολιτών

) η διεύρυνση της δυνατότητας των εργαζομένων όχι μόνο να μετακινούνται, αλλά και να εργάζονται σε οποιοδήποτε μέρος της Ενωμένης Ευρώπης

γ) η θεσμική διευκόλυνση της απόκτησης ιδιοκτησίας σε άλλες χώρες.6

Μέσα από την αποδομητική διαδικασία της εθνικής ταυτότητας του Ευρωπαίου πολίτη, πρόκειται να προκύψει μια παράλληλη εξίσου αργόσυρτη διαδικασία «σύνθεσης», εκείνης της υπερεθνικής ταυτότητας.

έα πολιτιότητα (citizenship, citoyenneté) θα συγχωνεύσει και θα σκεπάσει τις επιμέρους «σπαραγματικές» εθνικότητες (εθνικές ταυτότητες).

περιχωρητική ωστόσο ένωσή μας με τον Άλλο μέσα στο σπίτι μας (στο νοικοκυριό μας ως οικονομική μονάδα και ως περιχαράκωση της ιδιωτικής ζωής και περιουσίας μας), στην ομόκοιτη μοιρασιά των ονείρων μας σε ξένη γλώσσα (τη δική μας για τον άλλο ή του άλλου για μας), αποτελεί το πρόταγμα σε αυτή την παράλληλη διαντίδραση, που διαμορφώνει υπερεθνική ταυτότητα στον Ευρωπαίο πολίτη, αφενός αποδομώντας τους υπάρχοντες εθνικισμούς και αφετέρου συνθέτοντας τα νέα στοιχεία αυτής της κατ' ανάγκην «υπερεθνικής» ταυτότητας. Όλη η διαδικασία μοιάζει να είναι αναπόφευκτα μακράς διαρκείας, και να υποστηρίζεται κυρίως από δύο παράγοντες: α) τους εκπαιδευτικούς μηχανισμούς στα υπάρχοντα κράτη και β) την ανθρωπογεωγραφική διάχυση και την κοινωνιολογική ανάμιξη του ευρωπαϊκού λαού (που επιτυγχάνεται πρώτον από την μετακίνηση των εργαζομένων εντός των επεκτεινομένων ορίων της και δεύτερον από τη διευκόλυνση απόκτησης ιδιοκτησίας σε άλλες χώρες). Μια καινούργια συλλογική ταυτότητα διαμορφώνεται έτσι βιωματικά και διαντιδραστικά μέσα από τις κοινές εμπειρίες, τους κοινούς μύθους και κοινές μνήμες. Τούτη η οιονεί πολιτική ταυτότητα μπορεί, εντέλει, να λειτουργήσει υπερβαίνοντας τις μερικές (fragmental) εθνικότητες και τα σπαραγμένα εθνικά χαρακτηριστικά καλουπώνοντας ταυτοχρόνως τις ποιότητες μιας καινούργιας ιδιότητας του πολίτη, της πολιτιότητας.

μάλγαμα των ταυτοτήτων μέσα στην Ευρώπη αισιοδοξούμε πως θα φέρει και έναν εξευγενισμένο πολίτη, πιο διαλλακτικό, πιο συγχωρητικό απέναντι στην ετερότητα. Ο πολίτης αυτός οφείλει προηγουμένως να έχει διεκδικήσει (στην ιστορική διάρκεια πολλών δεκαετιών) την θέσπιση κοινωνικής αλληλεγγύης, πρόσβασης στη γνώση μέσα από την τεχνολογία, και το δικαίωμα να εργάζεται, ως προϋπόθεση πολιτικών δικαιωμάτων. Η πολιτιότητα είναι το σημαντικότερο συστατικό για το δυνάμει συμπολιτειακό οικοδόμημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σε μια προοπτική κοινωνιολογικής και θεσμικής ζύμωσης αιώνος ή μακρύτερης, διότι χωρίς αυτήν την υπερεθνική ιδιότητα του πολίτη ίσως η Ένωση να παραμείνει - κοινωνικά και πολιτικά τουλάχιστον - μια ατελής προσπάθεια εσαεί.

ρώπη σήμερα αναζητά να γνωρίσει τον εαυτό της, να γνωρίσει την ψυχή της, να συνειδητοποιήσει αυτό που ακριβώς είναι σε σχέση προς τον κόσμο, να εκφράσει το δικό της πρόγραμμα για ένα μεταμοντέρνο μέλλον. Με άλλα λόγια η Ευρώπη αναζητά με τρόπο ασαφή την ενηλικίωσή της προς ένα ώριμο «εμείς», δηλαδή να καταστεί μια κοινότητα προσώπων και εθνών με μια ολοκληρωμένη και ακέραια ευθύνη και αρμοδιότητα (Lejeune, 1999).

ρώπη είναι ένα αρχιπέλαγος, μια ευρεία Δημοκρατία, που διακρίνεται σε διαφορετικές νήσους-κράτη, τα οποία βρίσκονται σε διαρκή αλληλεπίδραση. Σε έναν τέτοιο «χώρο», λοιπόν, το κέντρο βρίσκεται παντού˙ μέσα σε τούτο το αρχιπέλαγος τα κράτη, οι πόλεις, ο δήμος, είναι αληθινά ά-τομα, αληθινά αυτό-νομα, πραγματικά ελεύθερα να πλέουν αενάως το ένα προσεγγίζοντας το άλλο, έτσι ώστε να μπορούν να γνωριστούν καλύτερα μεταξύ τους, ή ακόμη και να αναμετρηθεί ή να συγκρουστεί το ένα με το άλλο (Cacciari, 1998).

φείλει να πάψει να είναι μια διαρκής κοινωνική και επιστημονική σπαζοκεφαλιά. Ένα ομοσπονδιακό ευρωπαϊκό κράτος, που είναι θεμελιωμένο στη διευρυμένη οικονομική βάση και νομισματική ένωσή του, σύντομα θα εμφανίσει επιτυχή αποτελέσματα στο επίπεδο των διεθνών ανταγωνισμών (Habermas, 1998). Ωστόσο, η νομισματική ένωση είναι ανεπαρκής. Η δοκιμασία της ΕΕ έγκειται στο ότι υποβάλλει τα όριά της, τις δεξιότητές της, τις δυνατότητές της, τις ιδιότητες των μελών και τον συνολικό χαρακτήρα της, σε μια διαδικασία διαπραγμάτευσης (Bellamy, 2001).

Με ποιον τρόπο οι ευρωπαϊκές χώρες θα «απο-εθνικοποιηθούν»; Ίσως μόνον εάν οι λαοί εκφράσουν εμπράκτως την επιθυμία τους να «συγχωνευθούν» σε μια κοινωνία που δεν θα έχει εθνικά χαρακτηριστικά, αλλά θα απαρτίζεται από εργαζόμενους πολίτες. Αυτή η διαδικασία είναι αδύνατο να προσδιορισθεί χρονικά, αλλά οπωσδήποτε χρειάζεται το προοπτικό βάθος τουλάχιστον ενός αιώνα.

2. Η Πολιτισμική Σύμμειξη στην Εποχή της Ευρωπαιοποίησης

ρος acculturation γνωρίζει μια αξιόλογη χρήση τούτη την εποχή της παγκοσμιοποίησης (ή της ευρωπαιοποίησης για τα καθ’ ημάς). Προκρίναμε την απόδοση «πολιτισμική σύμμειξη», διότι θεωρούμε πως αποδίδει ακριβέστερα αυτή τη διαδικασία της ανάμειξης ανθρώπων από διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα, που εκδηλώνουν συμπεριφορές που υπαγορεύονται από διαφορετικά πολιτισμικά πρωτόκολλα.

μμειξη» αντιλαμβανόμαστε ως αγαπητική διαδικασία έχοντας κατά νου την καθημερινή χρήση τούτης της λέξης στο «σύμμεικτο άρτο». Προτιμούμε, λοιπόν, η καινούργια πολυπολιτισμική κοινωνία, στην Ευρώπη τουλάχιστον, να μοιάζει περισσότερο με «άρτο», με ζυμωμένο ψωμί, και όχι με χωνευτήρι (melting pot), όπου ακρίτως συγχέονται ταυτοτικά χαρακτηριστικά, για να αποδώσουν ένα κράμα, προϊόν υψικαμίνου. Το πολυπολιτισμικό καλούπι της σύμμειξης επιτρέπει στον «άρτο» της κοινωνίας μας να διατηρεί τα «γευστικά» χαρακτηριστικά και τις προσωπικές «αποχρώσεις», που δυνάμει φέρουν τα άτομα και οι ομάδες, όταν έρχονται σε επαφή με στόχο την κοινή προκοπή τους και το «δημόσιο όφελος».

κόσμο ως ενιαίο σύνολο, στην Ευρώπη και ολοένα και περισσότερο στον ελλαδικό χώρο, δεν υπάρχει παγιωμένος ένας τρόπος για είναι κάποιος πολίτης μιας ιδιαίτερης χώρας. Όλοι είμαστε άνθρωποι και εκφράζουμε την ανθρώπινη ιδιότητά μας με πολιτισμικά διαφορετικούς τρόπους, παντού στον κόσμο, αλλά και στο πλαίσιο των σύγχρονων εθνικών κρατών μας (Berry, Poortinga, Segall & Dasen, 2002). Η προϊούσα πολιτισμική ποικιλότητα μέσα στις ίδιες τις πατρίδες μας και η μετανάστευση αποτελούν εξίσου κανονικές διαδικασίες. Αμφότερες αυτές οι συνυπάρξεις «πολιτισμικής ποικιλίας» προσφέρουν σε όλους μας, και ως άτομα και ως κοινότητες, μια ανανέωση και μια φρεσκάδα.

πρώιμες απόψεις σχετικά με τη φύση της πολιτισμικής σύμμειξης συγκροτούν ένα χρήσιμο υπόβαθρο για μια σύγχρονη προσέγγιση. Μάλιστα, μια συγκεκριμένη διατύπωση έχει αποτελέσει αντικείμενο συχνότατης αναφοράς: Ως πολιτισμική σύμμειξη εννοούμε εκείνα τα φαινόμενα που προκύπτουν, όταν ομάδες ατόμων με διαφορετικές κουλτούρες έρχονται σε διαρκή άμεση επαφή, με συνεπαγόμενες αλλαγές στα αρχικά πολιτιστικά πρότυπα της μιας ή αμφοτέρων των ομάδων …στο πλαίσιο αυτού του ορισμού, πρέπει να διακρίνουμε την πολιτισμική σύμμειξη αφενός ως προς την πολιτιστική μεταβολή, της οποίας δεν συνιστά παρά μόνο μια πτυχή, και αφετέρου ως προς την αφομοίωση, η οποία κατά περιπτώσεις συνιστά μια φάση πολιτισμικής σύμμειξης …(Redfield, Linton, & Herskovits, 1936, σελ. 149-152).

έννοια της πολιτισμικής σύμμειξης πρέπει να την αντιλαμβανόμαστε στα πολιτισμικά συμφραζόμενά της. Είναι απαραίτητο να κατανοήσουμε, υπό εθνογραφικούς όρους, και τις δύο κουλτούρες που βρίσκονται σε επαφή, εάν θέλουμε να κατανοήσουμε τα άτομα που βρίσκονται σε διαντιδραστική επαφή. Έτσι, επιδιώκεται μια σύνδεση ανάμεσα στην ομάδα ενός ατόμου και στην ψυχολογική πολιτισμική σύμμειξη του ατόμου.

πολιτισμική σύμμειξη δεν συμβαίνει με τον ίδιο τρόπο σε όλα τα άτομα και σε όλες τις ομάδες. Εμφανίζονται ευρείες αποκλίσεις στον τρόπο που οι άνθρωποι επιδιώκουν να εμπλακούν στη διαδικασία. Αυτές οι διακυμάνσεις έχουν αποδοθεί με τον όρο στρατηγικές πολιτισμικής σύμμειξης.20 Σε πολιτιστικό επίπεδο, οι δύο ομάδες που βρίσκονται σε επαφή (είτε κυρίαρχη, είτε μη-κυρίαρχη) έχουν συνήθως κάποια αίσθηση εκείνου που προσπαθούν να επιτύχουν (π.χ. αποικιακές πολιτικές ή μεταναστευτικά κίνητρα) ή όσων υφίστανται στη διάρκεια αυτής της επαφής.

Με τρόπο παρόμοιο, τα είδη μεταβολών που πρόκειται να συμβούν, συνήθως, θα επηρεαστούν από τις στρατηγικές τους. Σε ατομικό επίπεδο, τόσο οι συμπεριφορικές μεταβολές, όσο και τα φαινόμενα εκδήλωσης άγχους ένεκα πολιτισμικής σύμμειξης τώρα πια ξέρουμε ότι αποτελούν, τουλάχιστον ως ένα βαθμό, μια συνάρτηση, του στόχου που έχουν οι άνθρωποι στη διαδικασία της πολιτισμικής σύμμειξής τους.

μακροπρόθεσμες συνέπειές τους (τόσο οι ψυχολογικής φύσης, όσο και οι κοινωνικο-πολιτιστικής φύσης προσαρμογές) αντιστοιχούν συχνά στους στρατηγικούς στόχους, που θέτουν οι ομάδες στις οποίες ανήκουν ως μέλη. Η Ενσωμάτωση μπορεί να αποτελέσει μια ελεύθερη επιλογή εκ μέρους μη κυρίαρχων ομάδων, την οποία μπορούν να επιδιώξουν επιτυχώς στην περίπτωση που η κυρίαρχη κοινωνία είναι «ανοικτή» και «μη εκλεκτική» στον προσανατολισμό της προς την πολιτισμική ποικιλία (Berry, 1991).21 Αυτά τα δύο βασικά ζητήματα εξετάστηκαν αρχικά από την οπτική των μη-κυρίαρχων εθνο-πολιτιστικών ομάδων. Ωστόσο, ο πρώτος ανθρωπολογικός ορισμός διατύπωνε σαφώς ότι και οι δύο ομάδες που βρίσκονται σε επαφή θα υπόκειντο σε πολιτισμική σύμμειξη.

διαθέτουμε θετική αίσθηση του εαυτού μας, συνδεδεμένη με τις δύο κουλτούρες που περιβάλλουν κάποιον, και διατηρούμε μιαν ισορροπία ανάμεσά τους, τότε έχουμε και τον πιο ευπροσάρμοστο τρόπο να βιώσουμε την διαδικασία της πολιτισμικής σύμμειξης.

3. Η Τοπική Παράδοση Συνδρομητής στον Πανευρωπαϊκό Πολιτισμό

δώ αναφερόμαστε στην αξία της συνδρομής της τοπικής στην παγκόσμια παράδοση (πολιτιστική κληρονομιά) και στην αξία της «περιφερειακής» κληρονομιάς στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και της πανευρωπαιοποίησης (pan-Europeanization), στη σημασία της μνήμης ως συστατικό της δημιουργικής προόδου για μια κοινωνία, σε μια εποχή ραγδαίων εξελίξεων στην επικοινωνία και στην διάχυση της πληροφορίας.

γνώση την οποία έχει συσσωρεύσει η ανθρωπότητα, οι θεαματικές εξελίξεις στο πεδίο της τεχνολογίας, οι έξοχες ευκαιρίες της κοινωνίας της πληροφορίας στην εποχή μας, όλα αυτά σηματοδότησαν στο μεγαλύτερο μέρος τους την φαινομενικά απεριόριστη οικονομική ανάπτυξη, την εκμετάλλευση του αδυνάτου, και την καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος. Δημιουργήσαμε μια κοινωνία θεμελιωμένη στην γνώση (και μάλιστα της εφήμερης γνώσης, με την έννοια της είδησης ή της απλής πληροφόρησης), Δεν την θεμελιώσαμε στον σεβασμό της φύσης, του περιβάλλοντος και του συνανθρώπου. Σε κάθε εκδήλωση ή γεγονός, η γνώση μάς οδηγεί, νομίζω, στο να κατανοούμε την σημασία της παράδοσης. Με το πέρασμα των αιώνων οι τοπικές παραδόσεις έχουν αναπτύξει πολύτιμες εμπειρίες, τεχνικές προστασίας του περιβάλλοντος και δεξιότητες διαχείρισης της κοινωνικής σύγκρουσης,24 που απαρτίζουν όλες μαζί ένα θησαυροφυλάκιο γνώσης κοινής για όλη την ανθρωπότητα.

κ πρώτης όψεως η παγκοσμιοποίηση με την ανάπτυξη τρόπων επικοινωνίας υψηλού τεχνολογικού επιπέδου, φαίνεται ότι συμβάλλει στην διεθνή συνεργασία και στην αποτροπή της σύγκρουσης. Είναι, όμως, σαφές μέχρι τώρα ότι η παγκοσμιοποίηση συνιστά μια μορφή οικονομικής και πολιτισμικής νεο-αποικιοκρατίας, όχι μόνο για τις χώρες του Τρίτου Κόσμου, αλλά παντού όπου καταφέρνει να εκριζώσει και να εκμηδενίσει τις ντόπιες παραδόσεις. Στην πραγματικότητα δεν τις αφανίζει, αλλά τις αφομοιώνει σε μια ομογενοποιημένη μαζική κουλτούρα, εξαλείφοντάς τες μέσω της πληροφορικοποίησης και της εσωστρεφούς καθημερινότητας του ατόμου-πολίτη.

ων εδώ κίνδυνος είναι ότι αυτή η εξέλιξη παραβλέπει την πολιτιστική ταυτότητα της τοπικής κοινότητας (συλλογικότητας, περιλαμβανομένων και των μειονοτήτων), περιορίζει το δικαίωμα των μελών της ως προς την δική τους πολιτιστική κληρονομιά, το δικαίωμά τους να χρησιμοποιούν την δική τους γλώσσα και το δικαίωμά τους να φοράνε τις πατροπαράδοτες ενδυμασίες τους, να ασκούν τις λατρευτικές συνήθειές τους, να πιστεύουν σε άλλες ηθικές αξίες και να έχουν άλλους μύθους.

Μολονότι η έννοια της παράδοσης είναι κοινότοπη, στην κοινωνική επιστήμη δεν της έχει δοθεί η δέουσα αναλυτική προσοχή. Η πολιτιστική κληρονομιά εκλαμβάνεται ως μια πηγή εποικοδομητικής δημοκρατικής δέσμευσης και βιώσιμης ανάπτυξης (αειφορίας) και κατά συνέπεια ως μια πλατφόρμα για την ευημερία και ενότητα της αποκλίνουσας ποικιλίας που υπάρχει στους ευρωπαίους λαούς (στα έθνη και στις κοινότητές τους). Ένα σοβαρό πρόβλημα για μια ειρηνική συνύπαρξη των ποικίλων εθνικών ομάδων, εκτός από τα ανθρώπινα δικαιώματα, έγκειται στην ελευθερία να εκφράσουν και να διακηρύξουν την συλλογική πολιτιστική ή θρησκευτική ταυτότητά τους. Δεν είναι δυνατόν να σβήσει η επιθυμία που αναδύθηκε κάποτε σε έναν πληθυσμό να καταστεί αναγνωρίσιμος και σεβάσμιος λαός του κόσμου με δικά του δικαιώματα.

πολιτιστικές επινοήσεις που αναδεικνύουν την διαδικασία του συλλογικού αυτο-προσδιορισμού, που διαμορφώσουν συναισθήματα περηφάνιας και ελπίδας και σχετίζονται με συμβολικές μορφές, ώστε να είναι δυνατόν σε συνειδητό επίπεδο να περιγραφούν, να αναπτυχθούν και να εορτασθούν, αξιοποιούνται από τις εθνικιστικές ιδεολογίες.

Πάντως, δεν μπορούμε να εξελιχθούμε χωρίς να γνωρίζουμε τις πολιτιστικές παραδόσεις των άλλων. Γεγονότα των τελευταίων χρόνων φανερώνουν ότι ακριβώς αυτή η «αφηρημένη» πτυχή της κουλτούρας είναι που μεταβάλλεται αργόσυρτα.29 Οφείλουμε, όμως, να καταλάβουμε ότι υπάρχουν κουλτούρες στο πλαίσιο των οποίων ο σεβασμός της κοινότητας, της παράδοσης και του παρελθόντος έχουν προτεραιότητα έναντι του ατόμου και του παρόντος. Σε μια κοινωνία θεμελιωμένη στην παράδοση, δεν έχουν σημασία οι βραχυπρόθεσμοι, αλλά οι μακροπρόθεσμοι στόχοι, όχι η ραγδαία ανάπτυξη (η οποία συμβαδίζει συνήθως με την καταστροφή), αλλά η αργή διαδικασία δόμησης και διατήρησης μιας ισορροπίας.

Προφανώς, οι πολιτισμικές παραδόσεις έχουν διατηρήσει τα απαραίτητα στοιχεία, για να μπορούν να εκφράζουν την ταυτότητά τους πολλές εθνικές ομάδες. Τα στοιχεία δεν αποτελούνται απλώς από πλίνθους και πέτρες των αρχαίων ερειπίων ή από άλλα ίχνη της υπόλοιπης χειροπιαστής πολιτιστικής κληρονομιάς· τα στοιχεία αυτά περιλαμβάνουν και το πεδίο της «αφηρημένης» κληρονομιάς. Σε πολλές περιπτώσεις αυτές οι αόρατες, πνευματικές παραδόσεις-που συστήνονται δύσκολα, μερικές φορές μάλιστα μονάχα τραγουδιούνται ή χορεύονται- έχουν μεγαλύτερη σημασία από οτιδήποτε άλλο, διότι οι άνθρωποι έχουν μια βαθιά πρόσδεση σ’ αυτές. Ακριβώς, λοιπόν, οι πόλεμοι και οι εθνικές συγκρούσεις των ηγετών μάς έχουν κάνει να κατανοήσουμε ξαφνικά τι σημαίνουν οι νοερές παραδόσεις για ορισμένα έθνη- ο μύθος για τον οποίο δημιουργείται μια ιστορία ή ο μύθος που παράγει ιστορία. Το κατά πόσον αυτοί οι μύθοι είναι αληθείς ή όχι λίγη σημασία έχει. Μπορούν όμως να κινητοποιήσουν πλήθη, να ξεκινήσουν πολέμους, και να δομήσουν ιδεολογικά οχυρά θεμελιωμένα στο υλικό πουθενά.

διαντιδράσεις (interactions) ανάμεσα σε (και μέσα από) διαφορετικές πολιτιστικές κληρονομιές, κοινότητες και περιβάλλοντα πρέπει να εκλαμβάνονται ως πηγές ενός δημιουργικού διαλόγου, παρά ως αιτίες σύγκρουσης, ενώ η αμοιβαία γνώση και κατανόηση των ιδιαίτερων πολιτισμών και κληρονομημένων παραδόσεων μπορεί να διευρύνει και να εμβαθύνει την κοινή προοπτική μας για μια ειρηνική συνύπαρξη, στο πλαίσιο κοινών ευρωπαϊκών αξιών μας.

Κοντολογίς, τα τοπικά συστήματα αξιών, τα συστήματα πίστης (πεποίθησης), η μυθολογία, η προκατάληψη, και οι διαφορές στα έθιμα και στα θρησκευτικά δόγματα, μπορούν εν δυνάμει να αποτελούν πεδίο σύγκρουσης. Οι αιτίες, ωστόσο, που βγάζουν συναισθηματικές ακρότητες δεν είναι οι πολιτιστικές παραδόσεις καθαυτές, αλλά η άγνοιά τους, η στρεβλή ενημέρωση σχετικά με αυτές, η άρνηση μας να αποδεχτούμε την ύπαρξή τους ή η απόπειρά μας να τις εκριζώσουμε.

μια Ευρώπη ποικίλων εθνικών αποχρώσεων, είναι απαραίτητο να ρυθμιστούν κάποιες δράσεις στην εκπαίδευση, στον πολιτισμό και στην επιστημονική τεκμηρίωση, που θα διευκολύνουν την συνύπαρξή μας: Ας εκπαιδεύσουμε τους νεότερους να μάθουν να σέβονται τις παραδόσεις των άλλων εθνοτήτων· αποτελεί απαραίτητο πρώτο βήμα για μια ειρηνική συμβίωση με διαφορετικές από την δική μας εθνικές ομάδες˙ ας οργανώσουμε πολιτιστικές συναντήσεις στις οποίες αναδύονται οι αξίες των τοπικών παραδόσεων και διευκολύνουν τα έθνη να έρθουν σε αμοιβαία επαφή και γνώση των πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων τους.

γνώριση κατ’ αρχάς της πολιτισμικής ποικιλίας και διαφοράς αποτελεί βασικό κομμάτι διαμόρφωσης μιας ανοχής απέναντι στον άλλο, και καταπολέμησης της μισαλλοδοξίας μας. Η τεκμηρίωση των τοπικών παραδόσεων και της κληρονομιάς (μια φροντίδα εσαεί) αποτελεί μονόδρομο, για να δώσουμε κάτι στις επόμενες γενιές. Έχει σημασία να διεκπεραιώνουμε αυτή την «διατήρηση» χρησιμοποιώντας σύγχρονη τεχνολογία (video, multimedia, ψηφιακές αποτυπώσεις κτλ), ώστε να διαχέεται εύκολα στον πολύ κόσμο. Ο σεβασμός της τοπικής κουλτούρας και παράδοσης σημαίνει, συγχρόνως, υπεράσπιση της τοπικής πολιτιστικής ταυτότητας. Πέρα από την Ευρώπη ολόκληρος ο κόσμος ολοένα και περισσότερο αναγνωρίζει ως ζωτικής σημασίας τις αξίες του πολιτισμού και της πολιτιστικής κληρονομιάς για κάθε πτυχή της ζωής.

κάθε εθνική ενότητα ως ευρωπαϊκή χώρα περικλείει ποικίλες ιδιαιτερότητες (το κάθε κράτος την δική του συνολική κουλτούρα, αλλά και την πολιτιστική κληρονομιά των εθνικών και θρησκευτικών ιδιαιτεροτήτων και μειονοτήτων). Η Ιταλία είναι άλλη χώρα στον Βορρά και άλλη χώρα στο Νότο. Η Ελλάδα με την γεωμορφολογική διάσπαση του χώρου της έχει μια τεράστια ποικιλία τοπικών παραδόσεων και κληρονομιών, έτσι όπως την χωρίζουν βουνά, ποτάμια, θάλασσες, φαράγγια. Η Κρήτη είναι από μόνη της μια ιδιαίτερη τοπική παράδοση, οι Κυκλάδες είναι όλες μαζί και κάθε νησί χωριστά μια ιδιαιτερότητα.

ρώπη περικλείει πολιτιστικές κοινότητες με ρίζες εκτός Ευρώπης, και αντίστροφα στον κόσμο υπάρχουν πολιτιστικές κοινότητες που έχουν βαθιά τις ρίζες τους στην Ευρώπη. Πολλά κατάλοιπα πολιτισμών του παρελθόντος, που έχουν επηρεάσει την ανάπτυξη των δικών μας κοινωνιών ξεπερνάνε τα εθνικά σύνορα μας. Η γεφύρωση των γεωγραφικών αποστάσεων είναι ουσιώδης και η πολιτιστική συνεργασία με την ευρύτερη διεθνή κοινότητα μπορεί και θα έπρεπε να συνιστά έναν παράγοντα ειρηνικής συμβίωσης και πολιτειακής σταθερότητας.

4.Επιλεγόμενα

πολίτης στην σύγχρονη δημοκρατία δεν είναι εταίρος της πολιτείας, εξακολουθεί να είναι υπήκοος μιας κρατικής εξουσίας. Πώς να διασχίσουμε ένα σημαντικό μονοπάτι που μας επείγει, το μονοπάτι που θα μας βγάλει προς την καινούργια ιδιότητα του πολίτη, την πολιτιότητα; Η έννοια της αλληλεγγύης συνιστά εδώ ένα σημαντικό έρεισμα, καθώς δεικνύει ότι πράγματι οι άνθρωποι δεν μπορούν να ζήσουν απομονωμένοι, χωρίς να χρωστάνε τίποτα στους άλλους. Εφόσον λαμβάνουν, οφείλουν κατά συνέπεια να εξοφλήσουν τα χρέη τους. Αυτό αποτελεί κάτι που πρέπει να αποδεχτούνε όλοι. Τούτη η αποδοχή δεν μπορεί να δομηθεί χωρίς να καλλιεργηθεί προηγουμένως μια κοινή συνείδηση που μας υποβάλλει να διαλεγόμαστε και να συμβαλλόμαστε με τον άλλο με μια συναίσθηση, μια συνείδηση, περί δικαίου.

Μια κοινωνία δικαίου δεν μπορεί να νικηθεί, αν τα μέλη, που την συγκροτούν, δεν εναντιωθούν, για να πλήξουν τους ίδιους τους εαυτούς τους. Η πολιτιότητα έχει όλα τα προσόντα ως ιδιότητα να λειτουργήσει θεραπευτικά εναντίον της ξενοφοβίας και εναντίον του σοβινισμού, που αποτελούν παρενέργειες του εθνικισμού.

διαδρομή προς την (εθνική) χειραφέτηση τους οι λαοί εμπνέονταν από τις αξίες της ελευθερίας. Στον εθνικιστικό παροξυσμό οι αξίες της παράδοσης, του πολιτισμού και της κουλτούρας, στρεβλώνονται σε όπλα εναντίον του γείτονα, για να αποκλείσουν τον διαφορετικό. Η βασική υπόθεσή μας, λοιπόν, είναι ότι η ζητούμενη «ενοποίηση» μπορεί να επιτευχθεί μόνον μέσω μιας ωσμωτικής κοινωνικής χημείας, των διαπροσωπικών σχέσεων, της δημιουργίας πολυεθνικών οικογενειών, διασκορπισμένων σε κοινωνίες που υπήρξαν μέχρι τώρα «εθνικώς αμιγείς». Καταλύτης αυτού του συγκρητισμού είναι η πολιτισμική σύμμειξη- ουσιαστική και αξιοπρεπής για όλους τους συμβαλλόμενους.

έθνος κάποτε συνένωνε, ο εθνικισμός εξακολουθεί να αποκλείει. Η ιδιότητα του πολίτη με υπερ-εθνικά (supra-national) χαρακτηριστικά θα ενώσει φυσικά τα νυν έθνη των Ευρωπαίων σε ένα υπερέθνος της ευρωπαϊκής συμπολιτείας, που θα συνιστά ένα ομοσπονδιακό κράτος ευρωπαϊκών λαών.

γραφία

Κώστας Θεολόγου, Δρ ΕΜΠ

CV:
Kostas Theologou is a post-doc resercher (urban identity and memory traces in the modern city) at the National Technical University of Athens; he teaches "History of Civilization" and "History and Philosophy of Science and Technology". He is the author of "Citizen and Society in European Union. An approach to the supranational characteristics of the European citizenship" Athens, Papazissi, 2005 and "Space and Memory. Community-Identity-Urban Texture. Thessaloniki 15th-20th century" (University Studio Press, 2007) [both in Greek]. A more detailed CV can be found at: http://www.aked.ntua.gr/index_files/page0035.htm


^ Top

« Kostas Theologou | Xavier Tudela »